0
0
Studimi i identietetit në vetvete është shumë kompleks dhe vështirësia haset që në përkufizimin e termit fillestar, mandej termave që e shoqërojnë dhe ideve a koncepteve që shtrojnë teoritë mbi identitetin. Nga ana tjetër vështirërësia gjendet edhe në ndarjet dhe nëndarjet e identietit. Sipas Dictionary.com, “identieti është kusht ose karakter për një person apo gjithçka tjetër; cilësitë, bindjet, etj, që dallojnë ose veçojnë një person ose gjësend nga të tjerët: një rast i identitetit të gabuar; një identitet gjinor mashkullor; emigrantë me identitete të forta etnike etj”[1]. Por ajo çka është me interes në këtë punim është identiteti kulturor dhe ai gjinor.
Identiteti kulturor formësohet nga nje tërësi identietesh të tjera që marrin dhe japin me njëri tjetërin: identietit gjinor, fetar, seksual, racial, etnik, klasor etj. Për të përcaktuar identietin gjinor, sipas Martin dhe Nakayama tek foshnjet, njerëzit pyesin nëse është djalë apo vajzë. Por ata thonë se për të kuptuar identietin gjinor me anë të atij seksual, nuk është njëjta gjë. Sipas tyre identiteti gjinor formësohet më kalimin e kohës me anë të ndikimieve shoqërore dhe mediatike. Identietin gjinor, shprehen ata, na e tregon kultura përkatëse e një vendi, duke treguar sjelljet burrërore dhe ato femërore. Ndërsa “identieti seksual është shumë kompleks, ngaqë kultura të ndryshme i organizojnë seksualitetet në mënyra të ndryshme. Në Shtetet e Bashkuara sot ne shpesh mendojmë për kategori hetereoseksuale, gei, ezbike, biseksuale; megjithatë zhvillimi i këtyre kategorive është kryesisht një shpikje e kohëve të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë.”[2]
Në vendin tonë, identeti gjinor është prodhim i identieteve të tjera fetare, kulturore, nënkulturore dhe raciale. Ky identiet është i fomësuar kryesisht nga normat kanunore, abzuimi me këto norma dhe jo pak herë nga interpretimet dhe keqinterpretimet e fesë. Sipas Vivian Hsueh “Identiteti kulturor i referohet identifikimit me ndjenjën e përkatësisë në një grup të veçantë të bazuar në kategori të ndryshme kulturore, duke përfshirë nacionalitetin, përkatësinë etnike, racën, gjininë dhe fenë.”[3] Më tëj ai shton se identiteti kulturor ndërtohet dhe mirëmbahet përmes procesit të shkëmbimit të njohurive kolektive siç janë traditat, trashëgimnia, gjuha, estetika, normat dhe zakonet.
Në të gjithë historinë e Shqipërisë, gruaja ka qenë e një rendi të dytë shoqëror. Kjo nisur fillimisht nga disa norma të krijuara nga shoqëritë dhe sigurisht edhe nga të qenit një gjini e dobët. Këtu mund të shtojmë edhe mospasjen e të drejtës për të votuar e kështu me rradhë, duke i shkuar historisë prapaktheu. Arsye të tjera për rendin shoqëror të grave shqiptare përgjatë historisë mund të renditen varfëria, traditat dhe zakonet, normat kanunore si edhe fakti që vendi ynë ka qenë një vend i mbyllur nga bota, kryesisht gjatë periudhës së regjimit komunist.
Gruaja dibrane në sistemin totalitar
Ndërhyjra që bëri sistemi komunist me shpikjen e njeriut të ri, gjoja të barazimit të të drejtave të grave me të burrave, qe veçse një kahje që barazoi burrat dhe gratë vetëm në punë krahu. Shumë gra u bënë traktoriste, hidarulike, kosëtare, e me rrradhë, në një rend të pafundëm profesionesh.
Adela Jusiç, një artiste dhe kritike arti, e cila studioi rolin e grave në sistemet komuniste, në veprën e saj “Na tregoni diçka mbi jetën tuaj të re”, flet se si gratë e shqiptare në kohën e komunizmit qenë më tepër të angazhuara në sferën publike sesa në ditët e sotme. Sipas saj gratë inkurajoheshin të punonin dhe ishin të pranishme në të gjitha sferat e shoqërisë. Kjo vepër përveç rolit që kishin gratë në sistemin totalitar, vë në dyshim prezantimin politik zyrtar të “progresit” apo “emancipimit” të grave në Shqipërinë socialiste.[4]
Edhe pse gratë u angazhuan në punë publike, në këtë sistem identiteti i gruas u vështirësua dhe gati sa s’u humb. Kështu në koperativa gratë visheshin si burra duke u njësuar me ata vizualisht, dhe fizikisht (gra me shatë, me kosë, me varre, me mistri dhe plot vegla mashkullore, që duan fizik për t’u vënë në punë). Ato shpesh qetheshin si burra, vishinin pantollona si të burrave dhe jo pak herë flisnin si burra. Pra gratë, në vend se të mprehnin detajet femine, u burrërizuan, vizualisht dhe koncpetualisht.
Në Dibër edhe gjatë sistemit komunist, paralelisht me ligjet dhe me qasjen socialiste të njeriut të ri, fuksionuan normat kanunore dhe normat fetare, edhe pse në një mënyrë të reduktuar dhe jo haptazi. Kultura dibrane si nënkulturë e asaj shqiptare, ndahej në dy akse madhore nënkulturore, konkretisht me ndarjen e saj fizike: Malësia e Dibrës dhe Top-alltia.
- Malësia e Dibrës përfshin thuajse të gjithë luginën e Drinit të Zi, e cila në mënyrë të theksuar operonte historikisht me Kanunin e Nandë Maleve. Malësia e Dibrës e angazhon gruan më shumë në punë fizike, mbartjen e gjëravë në shpinë, mbylljen e saj brenda dere, dhe një qasje më fanatike kundrejt gruas. Familjet ishin kryesisht patriarkale.
- Top-alltia, përfshin zonën e Epërme të Dibrës e cila kufizohet me Maqedoninë, dhe operon me disa norma të ndryshme kanunore, nënkulturore, dhe nëndialektore. Kjo zonë e Dibrës ka një qasje më liberale ndaj gruas, duke i dhënë liri më të madhe. Nga vetë etimologjia e fjalës: top-allti, në vështrimin e parë nënkupton një zonë që përdorte topin dhe allitnë në luftë, ndërsa në një kuptim të dytë do të thotë një zonë që e lëshon fjalën si allti: me hov, drejtëpërdrejt.
Sistemi komunist në vendin tonë ishte gjatë gjithë kohës në përplasje me këto norma dhe aspekte nënkulturore duke u munduar t’i njësojë njerëzit, kryesit me qasjen e majtë të njeriut të ri, ashtu edhe kolektivizimi: koperativat, zbori etj.
Këto dy kahje nënkulturore në zonën e Dibrës vazhduan të mbijetonin deri pas viteve 90’, që përkoi me rënien e sistemit totalitar. Gjithsesi këto ndryshime janë në grahmat e fundit, duke shkuar drejtë një unifikimi të kulturës dibrane, nga disa faktorë të ndryshëm.
Gruaja dibrane pas shembjes së sistemit totalitar
Teoria e dialekteve gjinore, e propozuar nga teoriceni Deborah Tannen, ka si pikë kyçe identitetin gjinor në aspektin e komunikimit. Kjo teori propozon që gratë kanë një dëshirë dhe nevojë për ndërlidhje, dhe mbi këtë bazë e ndërtojnë komunikimin. Kështu komunikimi i tyre është shumicën e kohës ndërlidhës. Tannen thotë se “vajzat dhe gratë ndiejnë se është e rëndësishme që ato të pëlqehen nga të tjerët, një formë përfshirje që e vë theksin te ndërlidhja simetrike” (Griffin, 2015)[5]. Në të kundërt nga gratë, burrat kanë një dëshirë të theksuar për status. Ky lloj statusi i burrave iu behet me dije vajzave që në vegjëli. Dhe sigurisht nevoja dhe dëshira e grave për t’u pëlqyer dhe përfshirë me të tjerët, i bën ata të pranojnë statusin e burrit dhe më tej të ndihmojnë në mbajtjen e këtij statusi.
Në zonën e Dibrës si në shumë vende të botës, familja dhe konkretisht nëna, është vendimtare për edukimin dhe krijimin e identitetit të fëmijës. Në shumicën e rasteve, gratë iu thonë që në vegjëli të bijave: “Do shkoni te burri”, “Do na marroni derën”, “Është e rëndë dera e huj” dhe plot të tilla sintagma, sigurisht të trashguar ndër breza.
Që në fëmijëri vajzave dibrane iu vishet dalë-ngadalë një identitet i ri, i huaj dhe sigurisht i panjohur i burrit të ardhshëm. Sapo fëmija zhvishet nga identieti i nënës, fillon dhe vishet me atë të “derës së huj”.
Pastaj kur vajzat rriten, në e passhin fatin të bëjnë një shkollë të mirë,iu ikin sadopak koncepteve burgosës së “derës së huj”, por nëse jo, çfarë ndodh?
Që në fëmijëri vajza është njohur me sitagmat simbolike imponuar nga e ëma, sespe i ati është më i tërhequr- ai futet në raste të rënda (fjala vjen, për ndonjë “marre”)- gjendet në një fazë mobilizimi të identiteti të ri të burrit, që sigurisht është i pa konsoliduar. Mandej martohet dhe disa njerëz nga ana e burrit do e thërrasin “nuse”.
Sigurisht që me hapjen e shoqërisë shqiptare gjërat kanë ndryshuar. Media nga ana tjetër ka luajtur rolin e saj me anë të globalizimit të komunikimit dhe ka ndikuar në kulturën dibrane, duke i njohur gratë dhe vajzat me nevojën për identitet. Por nga ana tjetër është krijuar dhe një hendek, me ata që nuk kanë patur akses mirfilli në media dhe nuk janë hapur kundrejt kulturave të tjera, duke konsoliduar zakonet e vendit dhe njëkohësish statusin e burrit në shoqërinë dibrane.
Në shumë disktutime mes grave dhe burrave dibranë është shumë normale që grave t’iu referohesh me emirn e burrit: “Haxhicë”, pra gruaja e Haxhiut; “Shabanicë”, pra gruaja e Shabanit ose “Lavdrimicë”, pra gruaja e Lavdrimit, e kështu me rradhë. Nga ana tjetër burri në publik mund ta thërras “eej”, “oo” etj.
Në teornë e pikëpamjeve, Julia Wood, i sheh gratë si grup i margjinalizuar. Kur shpjegon këtë koncept, ajo e vë theksin tek apekti ekonomik dhe rraca, si identitet shtesë.
Duke e marrë në konsideratë pikëpamjen e Wood-it, na rezulton që gratë dibrane nuk kanë një pavarësi ekonomike, dhe ky është faktor vendimtar në identitetin e tyre personal dhe kulturor.
Në ditët e sotme, burri (djali) akoma shihet si vazhdimësi e jetës familjare dhe fisnore, dhe madje konisderohet i vetmi për vazhdimësi. Në të kundërt vajzat në një familje pa djem konsiderohet si barrë, dhe shpesh si fajtore për mos vazhdimësinë e jetës.
Në këtë logjikë, duke u nisur edhe nga disa bestytni, për të ndaluar lindjen e vazjave prindërit iu vendosnin emra që nënkuptojnë ndalimin e lindjes së tyre. Në një pyetësor të kryer për këtë studim, rezulton që emrat më te çuditshëm janë: Sose, Mbarime dhe Përfundime.
Sipas të dhënave të Instat, në Shqipëri, 1286 femra kanë emin Sose, dhe 2 prej tyre janë në Dibër, 620 femra e kanë emrin Mbarime, ndërkohë 11 janë në Dibër dhe 4 në Bulqizë. Ndërsa Përfundime quhen 11 vajza në Shqipëri dhe vetëm nga Bulqiza janë 7 prej tyre. Në këtë logjikë, mund të themi se identietit personal kundrejt atij kulturor i gruas dibrane është i pa konsoliduar.
Përfudime dhe rekomadime
Duke parë historinë e zhvillimit të shoqërisë shqiptare në përgjithësi, vërejme disa probleme kundrejt grave dhe statusit të tyre shoqëror, identitar dhe kulturor.
Shpesh disa norma nënkulturore të Dibrës, i japi pak përprasi, por shumicën e rasteve ajo shihet si një rend i dytë shoqëror, e cila shumiciën e rasteve ose identifikohet me të atin ose me të shoqin.
Në të dyja sistemet femra diskriminohet dhe paragjykohet, duke mos marrë rolin që i takon në shoqëri, gjë që ndikon drejtpërdrejt në formësimin e identietit të saj personal dhe kulturor.
Nga ana tjetër djemtë shihen si trashëgimtarët e vetëm të ekonomisë dhe të mbiemrit të familjes, duke i parë gratë herë si barrë dhe herë si të pamundshme për të patur trashëmgimni.
Gratë dibrane kanë nevojë për ndërlidhje dhe pranim në shoqëri, dhe këtë e bëjnë duke ndihmuar në rritjen e statusit të burrit, dhe duke zbehur kështu identitetin e saj.
Identiteti i grave dibrane është pasoje e një tërësie identitetesh: ekonomik, gjinor, fetar, social dhe krahinor. Kështu kur t’i qasemi identietit duhet të shohim më imtësi kontekstin.
Së fundmi lipsen më shumë studimet në fushën e komunikimit kulturor në raport me identietin, sidomos kur implikohet edhe gjinia.
Nga Alban Tufa
Refernca:
[1] Dictionary.com. (n.d.). Dictionary. Retrieved 05 10, 2019, from dictionary.com: https://www.dictionary.com/browse/identity
[2] Martin, J., & Nakayama, T. (2010). Hyrje në Komunikim Ndërkulturor. Tiranë: UET Press. f 115
[3] Hsueh, V. (n.d.). Centerforinterculturaldialogue. Retrieved 05 10, 2019, from Centerforinterculturaldialogue: https://centerforinterculturaldialogue.files.wordpress.com/2014/07/key-concept-cultural-identity.pdf
[4] Shih http://www.panorama.com.al/grate-shqiptare-kishin-me-shume-poste-publike-ne-komunizem/
[5] Griffin, E. (2015). Teoritë e Komunikimit. Tiranë: Educational Centre. fq 433
Admin